تعريف حقوق

درباره ي حقوق تعريف هاي گوناگوني بيان شده است كه مهم ترين آن ها عبارتند از:

1ـ حقوق مجموعه ي قواعد و مقرراتي است كه بر اشخاص از اين جهت كه در اجتماع هستند، حكومت مي كند. انسان موجودي اجتماعي است كه هميشه در ميان هم نوعان خود به سر مي برد. از يك سو، آدمي به حكم طبيعت، در اجتماع كوچك پدر و مادر زاده مي شود و در سايه ي مراقبت و پرورش نهاد خانواده، نيازهاي مادي و معنوي خويش را تأمين مي كند. پس از دوران كودكي نيز در پرتو زندگي با ديگر انسان ها و همكاري با آنان به خواسته هاي خود مي رسد. از سوي ديگر، خواسته هاي آدميان به حكم فطرت با هم شباهت زياد دارد و همه كم و بيش يك چيز را مي جويند. پس بر سر جلب منافع بيشتر و تأمين زندگي بهتر نزاع در مي گيرد. بنابراين، چون بقاي اجتماع انساني با آشوب و زورگويي امكان ندارد، ناچار بايد قواعدي بر روابط خانوادگي و اجتماعي اشخاص حكومت كند كه به اين مجموعه قواعد «حقوق» مي گويند.1

2ـ براي تنظيم روابط مردم و حفظ نظم در اجتماع، حقوق براي هر كس در برابر ديگران امتيازهايي مي شناسد و توان خاصي به او مي بخشد، كه اين امتياز و توانايي را «حق» مي نامند و جمع آن «حقوق» مي باشد.2

3ـ به مجموعه ي قواعد لازم الاجرا و تعيين كننده ي مكانيزم روابط اجتماعي كه هميشه گروه مورد تعلق بر آدمي تحميل مي كند، حقوق مي گويند.3

4ـ حقوق مجموعه ي قوانين، نظام ها و رسومي است كه بر اعمال و روابط مردم حاكم است و در صورت لزوم، دولت، افراد را به رعايت آن مجبور مي كند.4

5ـ حقوق مجموعه ي احكام و مقرراتي است كه بر رفتار انسان در جامعه حاكم است و رعايت آن به وسيله ي محدوديت اجتماعي يا جبر عمومي تأمين مي شود.5

از جمع بندي تعريف هاي ياد شده، به اين نتيجه مي رسيم كه حقوق معادل قراردادها يا مقررات اجتماعي است كه داراي ضمانت اجرا و اساس مصالح جامعه باشد. چنين تعريف هايي ممكن است براي سيستم حقوقي نظام هاي ليبرال ـ دموكراتيك صدق كند. كه امور خصوصي و فردي را از امور عمومي و جمعي جدا مي انگارند و ميان دين و دنيا و دنيا و آخرت نسبتي نمي بينند، ولي به هيچ وجه در برگيرنده ي تمام ابعاد سيستم حقوقي اسلام نيست.

سيستم حقوقي ليبرال براي امور فردي و اخروي انسان قانون ارايه نمي دهد؛ زيرا براي چنين امري به وجود نيامده است. اين سيستم، با جدا دانستن امور اجتماعي و سياسي از مذهب، ساختار روابط اجتماعي و حقوقي افراد را نسبت به يكديگر بيان مي كند. از اين رو، تنها به بخشي از حقوق انساني و آن هم فقط در محدوده ي زندگي دنيوي نظر دارد. اما در انديشه اي كه مذهب و سياست از هم جدا نيستند و حقوق از درون مذهب بيرون مي آيد، انسان نه تنها در برابر افراد جامعه بلكه نسبت به خود نيز حقوق و تكاليفي دارد و خداي او نيز بر وي حقوقي دارد. در اين انديشه، حقوق به مراتب بيش از آن چيزي است كه تفكر ليبرال به آن توجه دارد.

بنابراين حقوق را ازديدگاه اسلام مي توان اين گونه تعريف كرد:

«حقوق اسلامي مقرراتي است كه ناظر به حق انسان بر خودش، حق انسان ها بر ديگر انسان ها و بالعكس، و حق خداوند بر انسان مي باشد»6 وانگهي در اين انديشه، حتي جماد و نبات و حيوان نيز حقوقي دارند كه رعايت آن از سوي انسان لازم است.

منابع:

1ـ مقدمه علم حقوق، ناصر كاتوزيان، ص 13.
2ـ همان.
3ـ جامعه شناسى حقوق، هانرى لوى برول، ص 13.
4ـ حقوق مدنى ايران، على شايگان، ج 1، ص 2.
5ـ درآمدى بر حقوق اسلامى، دفتر همكارى حوزه و دانشگاه، ج 1، ص .
6ـ انديشه حوزه، سال ششم، شماره نهم، فروردين و ارديبهشت 79، صص 39 ـ 40، مقاله «حدود و آزادى در سيستم هاى حقوقى اسلام و ليبراليسم».